De recente maatregelen rondom tabak, zoals het verbod op de verkoop van sigaretten in supermarkten en de verhoging van accijnzen op rookwaren, lijken een onbedoeld neveneffect te hebben: een groeiende handel in illegale sigaretten.
Dit roept de vraag op in hoeverre de beleidsmaatregelen daadwerkelijk het beoogde effect hebben. De toename van illegale sigaretten hangt samen met het aangescherpte overheidsbeleid. Een beleid dat is gericht op het realiseren van een rookvrije generatie in 2040. Door onder andere de prijs van sigaretten te verhogen en het aantal verkooppunten te verminderen probeert de overheid roken steeds minder toegankelijk te maken. Echter, de stijgende kosten hebben geleid tot een aantrekkelijker alternatieven voor sommige rokers als goedkopere tabak uit het buitenland en illegale tabak.
In de haven van Rotterdam zijn bij douanecontroles regelmatig grote hoeveelheden illegale sigaretten onderschept. In maart 2024 werd een partij van 27 miljoen sigaretten, met een geschatte waarde van 6,5 miljoen euro, in beslag genomen. Enkele maanden later volgde de vondst van nog eens 6 miljoen sigaretten en 4500 kilo shag, met een gezamenlijke waarde van bijna 4 miljoen euro. Ook in de regio Rijnmond worden kleinere hoeveelheden steeds vaker ontdekt, zoals de 400.000 sigaretten die in september 2024 in garageboxen in Schiedam werden aangetroffen.
Illegale sigaretten zijn regelmatig Nederland in gesmokkeld, waarbij in het buitenland legale sigaretten zijn ingekocht, zonder dat er accijnzen worden betaald. Dit maakt ze aanzienlijk goedkoper. Daarnaast zijn er ook sigaretten die volledig illegaal worden geproduceerd. Volgens douaneonderzoek is momenteel ongeveer een kwart van alle sigaretten die in Nederland worden gerookt óf uit het buitenland gesmokkeld, óf illegaal geproduceerd.
In 2021 verklaarde het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) nog dat het 'onwaarschijnlijk' was dat rokers massaal zouden overstappen naar buitenlandse sigaretten door de prijsstijging in Nederland. Als de prijsverschillen met het buitenland groter worden kan dat een factor zijn, daarom is het belangrijk prijsverhogingen zoveel mogelijk op Europees niveau in te voeren en ook samen met buurlanden dezelfde maatregelen te nemen.
Het is een bekend verschijnsel dat de tabakslobby de omvang van de smokkel vaak overdrijft om zo de druk op de overheid op te voeren om de accijnzen te verlagen. In sommige gevallen is aangetoond dat de tabaksindustrie zelf een rol speelt in de illegale handel.
De vraag blijft in hoeverre accijnsverhogingen daadwerkelijk bijdragen aan een rookvrije generatie. Hoewel het RIVM in juni 2023 suggereerde dat één op de tien rokers zou zijn gestopt na de accijnsverhoging, wijzen cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek erop dat het aantal rokers in Nederland niet significant is afgenomen. Mogelijk hebben veel rokers die tijdelijk gestopt waren, toch weer de sigaret opgepakt. Kortom, het huidige beleid leidt tot verschillende uitdagingen en het blijft de vraag of de gestelde doelen op de lange termijn haalbaar zijn.
Reactie Wanda de Kanter
Wanda de Kanter, longarts en voorzitter van Rookpreventie Jeugd, blijft volledig achter de accijnsverhoging staan, zelfs als dit zou leiden tot een toename van illegale sigaretten en rokers niet tot stoppen aanzet. “Het stapsgewijs verhogen van accijnzen is de meest effectieve manier om te voorkomen dat kinderen beginnen met roken,” zegt De Kanter. “Daarvoor is de verhoging bedoeld.” “Ondanks dat er mogelijk meer illegale sigaretten komen en de overheid accijnsinkomsten misloopt, is het de moeite waard. Het gaat om onze toekomst. Roken kost de samenleving jaarlijks 30 miljard euro en veroorzaakt ernstige ziektes en vroegtijdige sterfgevallen.”