De ambitie om in 2030 een volledig rookvrije zorgsector te realiseren, zoals vastgelegd in het Nationaal Preventieakkoord, heeft de afgelopen jaren veel vooruitgang geboekt.
ActiZ en de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) hebben zich de afgelopen vijf jaar ingezet om rookvrije zorg breed te implementeren. Wat begon met de intentieverklaring Maak de zorg rookvrij in 2020, is inmiddels uitgegroeid tot een brede beweging binnen de ouderen- en gehandicaptenzorg. Bewustwording over het belang van een rookvrije zorgomgeving is toegenomen en er zijn waardevolle samenwerkingen ontstaan. Toch is er nog werk te doen.
Zorg en roken zijn steeds minder met elkaar verenigbaar. Aanjagers Tjerk Jonker en Suzanne Mol hebben zich de afgelopen drie jaar actief ingezet om de bewustwording over rookvrij beleid te vergroten. Dit heeft geleid tot een duidelijke verschuiving binnen zorginstellingen: waar roken vroeger als normaal werd beschouwd, zetten steeds meer zorgmedewerkers zich nu in voor een rookvrije werkplek. Dit heeft niet alleen geleid tot positieve reacties van medewerkers, maar ook bij cliënten, ondanks aanvankelijke weerstand.
Concrete stappen
Door zorgorganisaties actief te begeleiden, is er in korte tijd veel vooruitgang geboekt. Een van de meest opvallende ervaringen was een organisatie die direct na deelname aan een kennissessie besloot een rookvrij beleid in te voeren. Aanvankelijk stuitte dit op weerstand bij cliënten, die boos reageerden en het besluit niet begrepen. Echter, nadat het hen goed werd uitgelegd – namelijk dat het niet gaat om een verplichting om te stoppen met roken, maar om het recht op schone lucht – ontstonden er waardevolle gesprekken. Binnen twee weken gaven enkele cliënten aan dat ze gestopt waren met roken.
Een van de belangrijkste mijlpalen is de ontwikkeling van een 4-stappenplan voor zorgorganisaties, zodat zij rookvrij beleid niet alleen kunnen invoeren, maar ook kunnen borgen. Dit stappenplan was een directe reactie op de behoefte van leden van ActiZ en VGN en is specifiek afgestemd op de ouderen- en gehandicaptenzorg. In deze sectoren is het realiseren van rookvrije zorg uitdagender dan in ziekenhuizen, omdat cliënten en bewoners er langer verblijven en een hechte band met zorgverleners opbouwen. Een zorgvuldige, goed onderbouwde aanpak is daarom cruciaal.
Een andere belangrijke stap was de opkomst van regionale netwerken waarin zorginstellingen hun ervaringen delen. De eerste netwerkbijeenkomst in 2022 overtrof alle verwachtingen: er was een grote opkomst en veel enthousiasme. Het delen van praktijkvoorbeelden en ervaringen bleek een krachtige manier om zorgorganisaties te motiveren en hen te ondersteunen in de overgang naar rookvrij beleid.
Uitdagingen
Niet alle initiatieven waren direct succesvol. Zo werd een ideeënwedstrijd georganiseerd om innovatieve plannen voor rookvrije zorg te ontwikkelen, maar deze kreeg onvoldoende draagvlak omdat zorgorganisaties nog vooral bezig waren met het opstellen van rookvrij beleid in plaats van de praktische toepassing ervan. Hieruit werd geleerd dat het cruciaal is om alle belanghebbenden vanaf het begin te betrekken en goed te letten op de juiste timing.
Als Jonker en Mol opnieuw konden beginnen, zouden ze nog sterker inzetten op de betrokkenheid van medewerkers en cliënten bij de ontwikkeling en implementatie van rookvrij beleid. Ook benadrukken ze het belang van bestuurlijke steun. De combinatie van draagvlak op de werkvloer en steun van het management vergroot de kans op een succesvolle overgang naar een rookvrije organisatie.
De norm in de zorg moet verschuiven: roken mag niet langer een middel zijn voor gesprekken, beloningen of troost. Dit vraagt om structurele verandering in de werkcultuur.
Maatwerk
Om de zorg binnen vijf jaar volledig rookvrij te maken, zijn maatwerkadvies en ondersteuning noodzakelijk. Er zijn inmiddels veel hulpmiddelen beschikbaar, zoals het stappenplan en regionale netwerken, ontwikkeld door ActiZ, VGN, Trimbos en Pharos. Nu ligt de verantwoordelijkheid bij zorgorganisaties zelf om het beleid daadwerkelijk vorm te geven en de intentieverklaring in praktijk te brengen. Bewustwordingscampagnes en het delen van praktijkvoorbeelden blijven hierin essentieel.
Een effectieve manier om rookvrije zorg duurzaam te implementeren, is het aanstellen van ambassadeurs binnen de organisatie, van bestuurders tot cliëntenraden. Deze ambassadeurs kunnen het rookvrije beleid uitdragen en ondersteunen. Daarnaast is een actieve rol van cliëntenraden noodzakelijk om het beleid succesvol te maken.
Ook de structurele verankering van rookvrij beleid binnen bredere thema’s zoals veiligheid, gezondheid en duurzaamheid is essentieel. Het moet niet langer als losstaand initiatief worden gezien, maar als integraal onderdeel van het zorgbeleid.
Economische voordelen
Naast gezondheidsvoordelen heeft rookvrije zorg ook economische voordelen. Onderzoek toont aan dat rookvrije zorgorganisaties 28% minder verzuim hebben. Daarnaast leidt roken gemiddeld tot 20 werkdagen per jaar aan productiviteitsverlies door inefficiëntie, rookpauzes en verminderde focus. In tijden van personeelstekorten in de zorg is het dus ook vanuit een bedrijfseconomisch perspectief waardevol om rookvrij beleid te implementeren.
Toekomst
De transitie naar een volledig rookvrije zorg vraagt om geduld en doorzettingsvermogen. Het invoeren van rookvrij beleid is een proces van twee tot vijf jaar en vergt een lange adem. De komende jaren is het cruciaal om elkaar te blijven inspireren en motiveren, ook als er weerstand is. Samen kan de sector werken aan een gezondere, rookvrije omgeving voor zowel medewerkers als cliënten.
