Over roken en ook - steeds meer - vapen in films en series krijgen we regelmatig klachten. 'Artistieke vrijheid' en 'tijdsbeeld' zijn veelgehoorde reacties als we dit voorleggen aan de filmmakers. Jelle van Blokland vindt dat niet terecht.
Tabaksreclame is al sinds 1991 verboden in de Europese Unie, toch zien we nog bijna dagelijks roken en vapen in films en series. In het verleden hebben we meerdere malen klachten ingediend bij omroepen en programmamakers. Bijna altijd kregen we als reactie: "het is de artistieke vrijheid van de producent", en "roken past in het tijdsbeeld van de film". Dat laatste kan waar zijn, maar de vraag is of het een toegevoegde waarde heeft voor de film of serie. Het toont in ieder geval weinig moreel besef van de grote maatschappelijke en persoonlijke schade die roken en nicotineverslaving aanrichten.
Daarnaast is het de manier waarop het roken in beeld wordt gebracht. Bijna altijd zien we het bekende lifestyle-marketingplaatje van de tabaksindustrie: aantrekkelijke mannen en vrouwen, stoere vrijheid en rustgevende gezelligheid. Het zou realistischer zijn om de roker als verslaafde te tonen, met alle stress en afhankelijkheid, grauwe rimpelige huid, vergeelde vingers en een schorre rauwe stem.
Jelle van Blokland constateert ook dat sigaretten roken nog altijd in veel films verheerlijkt wordt. Onnodig, schrijft hij in een opiniestuk in Het Parool verschenen op 22 februari. Het argument dat sigaretten bij een ander tijdsbeeld horen, volstaat ook niet volgens hem.
Opinie: ‘Ander tijdsbeeld is geen excuus om al die paffende mensen te laten zien in films’
Onlangs zag ik het nieuwe werk van Halina Reijn op het witte doek. Filmrecensenten buitelden al snel over elkaar met jubelende kritieken (4 ballen in NRC, 5 sterren in de Volkskrant). Babygirl zou een taboedoorbrekend, erotisch-feministisch meesterwerk zijn. En net als alle filmrecensenten voelde ook ik een beetje gepaste trots dat ónze Halina Reijn, geboren en getogen in óns koude kikkerlandje, nu furore maakt in Hollywood. Gelet op het applaus dat na afloop door de zaal ging, bleken de filmrecensenten en ik niet de enigen te zijn. Dat heeft onze Halina dan toch maar mooi klaargespeeld.
Toch kon ik mij tijdens het kijken maar moeilijk over een grote ergernis heen zetten en vandaar dat ik in de pen gekropen ben. Het is een trend die ik al langer zie: de schaamteloze verheerlijking op doek van het meest verderfelijke en dodelijke dat de mens dagelijks door zijn vingers naar de mond laat glijden. Zeker voor een film die zich in de huidige tijd afspeelt, word je als kijker op subtiele wijze verrast (en zelfs verleid!) door een aantrekkelijke cast die er vrolijk op los paft.
Teerkringen in de afzuigkap
En dat terwijl de sigaret voor de film verder geheel functieloos is: het geeft het poppige karakter van Romy geen rauw randje, het maakt Samuel niet nog dominanter en de film speelt zich duidelijk niet in de jaren 50 af.
De verheerlijking van de sigaret past verder ook niet bij de film. Romy, vertolkt door Nicole Kidman, is als succesvolle ceo op zoek naar een bron van eeuwige jeugdigheid. De sigaret zal haar alleen maar sneller doen verschrompelen. En voor de fitte, energieke Samuel (Harris Dickinson) zie ik ook geen noodzaak om hem zoveel rook door de strot te duwen.
Dan hebben we nog de dochter van Romy, die thuis graag onder de afzuigkap een sigaret opsteekt. Het doet mij eerlijk gezegd denken aan mijn oma, bij wie de teerkringen in het rvs van de afzuigkap stonden. Halina Reijn doet er nog een schepje bovenop: in plaats van dat Romy bloedlink wordt op haar dochter, pakt zij de sigaret even uit haar hand om zelf een flinke hijs te nemen. Deze scène straalt uit dat het de normaalste zaak van de wereld is om samen met je kroost lekker binnen te roken. Romy is helaas niet de enige rokende moeder op het witte doek de laatste tijd.
Hoesten en proesten
Ook in Black Doves, recent nummer 1 op Netflix, wordt de tabaksreclame weinig subtiel vertoond. Hoofdpersoon Helen Webb, gespeeld door de eeuwige jeugd zelve Keira Knightley, steekt hier de ene na de andere sigaret op. Waar zij als geheime spion en moeder bezig is haar modelgezin in Downing Street te krijgen, mag de sigaret blijkbaar niet ontbreken in dit perfecte plaatje.
Nu kennen we oud-bewoner Winston Churchill natuurlijk ook niet zonder rookpluim, maar die leefde in tegenstelling tot Romy en Helen wél in de jaren 50. Bovendien wordt Churchill meestal niet vertolkt door aantrekkelijke types, maar door hevig hoestende en proestende oude mannen. Die weten de lichamelijke consequenties van de peuk wél goed in beeld te brengen.
Geen rechtvaardiging
‘Een ander tijdsbeeld’ is alleen niet altijd een rechtvaardiging voor ongegeneerde tabaksreclame. In Luca Guadagnino’s recent verschenen Queer heb ik geen scène kunnen ontdekken waarin géén pakje Camel op tafel lag. Alsof de sigaret het enige middel is om de kijker mee te nemen naar de jaren 50. James Bond-acteur Daniel Craig en tegenspeler Drew Starkey hadden duidelijk niet alleen de opdracht elkaar al rokend te verleiden, maar ook de kijker.
Zo blijft bij mij door al deze producties vooral een tweede boodschap hangen en die stoort. ‘Lieve kijker, ga lekker roken! Het is sexy, tijdloos en je blijft er jong en aantrekkelijk bij!’ lijkt wel de daadwerkelijke, nauwelijks verborgen aansporing die filmmakers tegenwoordig ook in hun werk proppen. Waar je op televisie nog weleens hoort ‘dit programma werd mede mogelijk gemaakt door…’, zullen we het hier zonder waarschuwing moeten doen.
‘Deze film werd mede mogelijk gemaakt door ons. Vertegenwoordigers van de dood. De tabaksindustrie’ lijkt mij niet meer dan gepast om gehaast tijdens de aftiteling door de bioscoopzalen te laten galmen. Dan weet de kijker tenminste waarom hij buiten al die mensen direct een sigaret ziet opsteken en waarom hij zelf ineens naar dat kleine staafje des doods verlangt.
Het doel is zoveel mogelijk mensen verslaafd houden en nieuwe doelgroepen aanboren
Daar is het de tabaksindustrie uiteindelijk om te doen. Zoveel mogelijk mensen verslaafd houden en elke keer weer een nieuwe doelgroep aan het roken krijgen. Of hen dat nou lukt door middel van een vape of door een film, zal hen om het even zijn. Dat zij over lijken gaan, is inmiddels wel duidelijk. En ik hoop echt dat Halina Reijn zich na dit succes niet nogmaals voor dit dodemanskarretje laat spannen, maar wie weet is zij inmiddels bewust of onbewust wel net zo verslaafd geraakt als Romy en Samuel.
